E!BILBIDE

1899ko irailaren 23an, Udala Erandiogoikotik Desiertora aldatu zen. Udaletxea Casto de Zabala arkitektoak diseinatu zuen, eta 1895-1899 bitartean egin zen. Jado familiak dohaintza baten bitartez herriari emandako plazan eraiki zen. Plaza honek hiru izen izan ditu orain arte: irailaren 23a plaza, Marqués de Estella plaza (Primo de Rivera eta Francoren diktaduretan) eta Sabino Arana plaza (II. Errepublikaren azken urteetan).

Lekualdaketak polemika ekarri zituen eta La Campako barrutian aukeratutako zinegotziek kexa eragin zuen (une horretan zinegotziak barrutika aukeratzen ziren –Axpe, La Plaza eta La Campa–). Erreklamazioak ez zuen aurrera egin, eta ordutik (Erandio Bilboko auzoa izan zen urteetan izan ezik, 1940tik 1983ra) udaletxea eraikin horretan dago. 1991n guztiz berreraiki zen, jatorrizko eraikina zati batean erreproduzituz.

El Siglo «Cooperativa» etxebizitza-eraikina Erandioko eklektizismoaren lehen adibideetako bat da. XIX. mendearen bigarren erdiko arkitekturan nagusi den estilo honen ezaugarri nagusia fatxadetan apaindurak duen protagonismoa da.

Eraikin hau 1928an berritu zuen Luis de Aranak, Sabino Aranaren anaiak. Arkitekto honek hainbat lan egin zituen Erandion 1924tik 1936ra bitartean, batez ere euskal estiloan. Bere lanen adibide dira Erandiogoikoan eta Obieta kalean aurkitu ahal ditugun beste etxebizitza-eraikinak.

Trenbidearen lehen linea 1887an iritsi zen Erandiora Bilbotik, Lutxanatik sartuz. Bilbo eta Areeta lotzen zituen línea 1887ko ekainaren 30eaninauguratu zen. Trazatuan 32 metroko metalezko zubi bat eraiki zuten, Asua ibaia gainditu eta bi ertzak lotzeko.

1893an Lutxana-Mungia linearen lehen fasea martxan jarri zen. Proiektu hori, nagusiki, Salustiano Orivek sustatu zuen, “Licor del Polo”ren sortzaileak. Linearen lehen lurrun-tren-makinari “Erandio” izena jarri zioten. Sondikako aireportua handitzearen ondorioz, lehenengo zatia bakarrik kontserbatu zen. Erandioko (geroago Asua izena jarri zioten) geltokiko arduraduna Telmo Zarraonaindia Barturen zen, Erandioko eta Athleticeko jokalari Telmo Zarraren aita.

Erandiok hainbat udal mendi eta baso zituen, eta horietatik zura, otea eta bestelako aprobetxamenduak lortzen ziren. Batzuetan, mendi horien erabilera erremate publikoa ateratzen zen, eta udalak funtsak lortzen zituen udal gastuak ordaintzeko. Konbentzioko gerra eta gerra napoleoniko eta karlisten ondoren; eta ondasun komunalen desamortizazioekin batera, Erandioko Udala bere ondasunen zati batzuk saltzen hasi zen. Bere artean Altzagako ibarrak nabariak izan ziren.

Mendi askok publikoak izaten jarraitu zuten eta herriko bizilagunek ustiatu zituzten. Sanpablomendi mendia 4,5 hektarea inguruko udal-mendi horietako bat zen. Mendi horretan, gainera, hainbat udal-harrobi zeuden, errentan eta lehiaketa publiko baten ondoren ustiatzen zirenak. Mendiaren izena gertu dagoen San Bernabe ermitatik dator, hasiera batean San Pablo izena zuena.

XIX. mendera arte Erandioko bizitoki nagusia baserria izan zen. Familia bat edo gehiago bizi ziren jabetzan edo errentan. Oro har, etxeak hainbat ondasun zituen (eskubideak eta jabetzak), eraikuntza bera baino baliotsuagoak zirenak.

Lehen momentutik okupatu egin zen eremu bat hauxe da. Bertan XVIII. mendea baino lehenagoko baserri batzuk daude: Goikoko, Aurteneko, Zarraga eta Bengokoa. Bizkaian, baserria seme nagusienak heredatzen zuen normalean, eta gainerako seme-alabek familiaren etxebizitzatik kanpo bilatu behar zuten bizimodua. Horregatik, ohikoa zen gainerako seme-alabak Ameriketara emigratzea, gortera joatea kargu burokratikoak betetzera edo elizako karrera bat egitea.

XVI. mendetik maiorazkoak ugaritzen hasi ziren. Tresna juridiko horri esker, familiak bere ondasunak lotu ahal zituen, eta, horrela, besterenezinak ziren. Maiorazkoaren oinordekoak errentak bakarrik gozatzen zituen, eta jabetzak mantentzea edo handitzea zuen betebehar. Erandioko maiorazkoen adibide dira Urazandi familiarena eta Asua familiarena.
Asua familiak, XVI. mendetik Martiartu familiari lotutakoak, Asuako (Torrezarra) dorre errenazentista zuen etxebizitza nagusi. Gainera, hainbat lur eta eskubide zituen Andra Mari elizan, eta Sondikako elizaren hamarrenak kobratzen zituen. Asua ibaian zebiltzan merkataritza eta merkantziak kontrolatu zituzten.

Urazandi familiak Urazandi jauregi barrokoan zuen etxebizitza nagusia (jauregi horretatik gertu beste jauregi barroko batzuk daude: Prudentzioetxe eta Antonbidena). Maiorazkoaren sortzailea Pedro de Urazandi Asua izan zen, Bizkaiko ahaldun nagusia izandakoa.

Erandiok eta Loiuk harreman estua izan dute mendeetan zehar. Erandioko bizilagun askok bertakoekin osatzen zituzten beren familiak. Hala ere, bi udalen arteko gatazkak ugariak izan ziren muga kontuengatik. Askotan, goragoko instantzietara jo behar izan zen arazo horiek konpontzeko, hala nola 1892an edo 1930ean. Ez da harritzekoa Katean bezalako egoera bitxiak aurkitzea, non elkarren ondoan dauden bi bloke jurisdikzio desberdinetakoak diren, hor kokatutako plakek jasotzen duten bezala. Egoera horren beste adibide bat auzoaren izen ofiziala da (Asua-Lauroeta). Lauroeta 1998tik Loiukoa den enklabea da.

Antzinako Erregimeneko gizartea eta politika erlijioarekin erabat lotuta zeuden. Meza ondoren, Andra Mari elizaren aurreko zelaian, auzotarren batzarra egiten zen udalerriari buruzko erabakiak hartzen zituzten. Hortik dator elizate hitza. Landutako gaiak ugariak ziren: medikuaren soldata edota bideen eraikuntza. Jabeak eta familia-buruak ziren gizonak bakarrik joan zitezkeen.

Erandiok alkate gisa aritzen ziren bi erregidore zituen, eta haiek ziren justiziaren lehen instantzia. Sistema horrek lehen karlistaldia amaitu eta foru-erregimena desegin arte iraun zuen. Aukeraketa urteko lehen egunean egiten zen. Erregidore bakoitzak hiru pertsona aukeratzen zituen. Hauen artean, zozketa bidez, bi erregidore, bigarren mailako bi erregidore eta bi kolektore aukeratzen ziren.

Eusko Ikaskuntzak Andra Mari elizaren historiari buruzko monografia bat egin du, online eskuragarri dagoena.

Erandioko jarduera ekonomiko nagusia, XX. mendeko azken hamarkadara arte, nekazaritza eta abeltzaintza izan ziren. Baserrian egiten zen bizirauteko ekonomia zen, eta beste jarduera batzuekin osatzen zen: harria ateratzea, ikatza egitea, inude lanak egitea eta abar. Bizilagun guztiak ez ziren jabeak, Ibarrondo baserrian gertatzen den bezala, hainbat pertsonari alokatzen baitzitzaien. XVIII. mendearen amaieratik Erandioko bizilagun asko jabetzak galtzen joan ziren. Nekazariak zentsu kontsignatiboak izeneko hipoteka-kredituak erabiltzen zituen. Zentsu-hartzaileak printzipal bat jasotzen zuen, eta urtero errenta bat ordaintzera behartzen zuen bere burua (1705ean % 3an finkatua), harik eta nagusia osorik ordaintzea erabakitzen zuen arte. Kreditu horietara jo zutenetako askok jabetzak galdu zituzten edo hauek saldu egin behar izan zituzten zorra ordaintzeko.

Erandiok erreka eta iturburu ugari ditu, XIX. mendean eta XX. mendearen hasieran ur-hornidurako sare garrantzitsu bat sortzea ahalbidetu zutenak. Erreka horietatik, Askaiturritik esaterako, ura herriguneetara iristen zen, eta Getxorekin ur-hornidura ere adostu zen.

Erandiok itsasadarrari bizkarra emanda bizi izan zen XIX. mendera arte, eta horren erakusgarri da hainbat gerratara marinelekin joateko ezintasuna. XIX. mendetik aurrera, eta industrializazioarekin batera, Erandio Bilboko itsasadarraren inguruan garatzen hasi zen. Aurretik, Asua erreka merkataritza bide gisa ustiatu zen Enkarterriko meategietatik Durangaldeko burdinoletara burdina eramateko.

Asuako portuaren inguruan Eusko Ikaskuntzak egindako monografia bat dago, online eskuragarri.

Bizkaian, Behe Erdi Aroan, tokiko eliteen familia ezberdinek borraktu zuten errenten kontrolagatik eta balio handienekoagatik. Liskar horiei bando-gerra deitu izan zaie, familia askok sareak eta aliantzak sortu zituztelako, eta horiekin beste batzuei aurre egin behar zietelako. Erandioko bando-familia nagusienetako bat Martiartu familia izan zen, izen bereko jatorrizko dorrean bizi zena. Hasierako dorre hau, harriz eta egurrez eraikia, bizi izan ziren borroka ugarietako batean erre zen. Geroago, XVI. mendean, egungo itxura hartu zuen dorrea berreraiki zuten.

Martiartuarrak herriko beste familia garrantzitsu batekin batu zen, Asuatarrekin, 1561ean. Familia horrek kargu ezberdinak izan zituen tokiko politikan eta Bizkaia mailan ere, besteak beste, Bizkaiko ahaldun nagusia. 1658an Diego Asuak Martiartuko San Antonio ermita eraikitzea agindu zuen. XVIII. mendearen amaieran familia honen ondasun guztiak Villarías markesen eskuetara pasa ziren. Hauek, jatorriz, Muskizkoak ziren.

Erandiok lehen letretako eskola izan zuen XVIII. mendearen amaieratik, gutxienez. Badakigu 1784an Francisco Xabier de Beraza zela maisua eta urtean 450 errealeko soldata zuela. XIX. mendean eskola gehiago eraiki ziren, horien artean Erandioko udaletxea. Beharrak handitu egin ziren XX. mendeko 20ko hamarkadan, biztanleriaren hazkundeagatik eta lehen hezkuntzaren derrigortasunagatik. Lutxanako eskolak estilo neoeuskaldunean proiektatu zituen Angel Libanok 1924an, eta Asua, Arriaga eta Goierrikoak Juan Carlos Guerrak, art decó estiloan.

Ondoren, arte eta lanbide eskola bat ere jarri zen martxan. Hezkuntza-eskaintza publikoari Laureano Jadok 1923an eta 1968an Altzaga Ikastola kooperatibak sortutako eskolak gehitu zitzaizkion.

Erandion, ofizialki, zazpi auzo daude: Altzaga, Arriaga, Astrabudua, Asua, Erandiogoikoa, Goierri eta Lutxana-Enekuri. Hala ere, badira beste erakunde txikiago batzuk, baina oso garrantzitsuak, auzotarren arteko harremanak erraztu dituztenak. Hori da Kukularra edo Faoetaren kasua. Landa-eremuan ohikoa da hainbat baserri elkartuta egotea eta izen bera izatea. Multzoaren izenari etxe bakoitza berariaz izendatzeko atzizki edo hitz bat gehitu izan zaio.

San Kristobal ermitaren eta Magdalenaren inguruan, multzo horietako bat dago, Meso auzoa. Bertan Mesokotorre, Meso, Mesobekoa, Mesobarri, Mesokotorrebarri aurkitzen ditugu. Auzune honetatik Astrabuduara doan bideak auzoko kale nagusietako bat sortu du, Meso kalea.